Thông qua việc phân tích toàn văn bản Hương ước xã Như Áng, tổng Tuần La, huyện Ngọc Sơn, phủ Tĩnh Gia, lập vào năm Minh Mệnh thứ 5 (1824), bài viết khảo cứu bốn thiết chế cơ bản cấu thành nền tảng vận hành của đời sống làng xã truyền thống, bao gồm: (1) thiết chế hành chính - tổ chức; (2) thiết chế pháp lệ - quy ước cộng đồng; (3) thiết chế lễ tục - phong hóa; (4) thiết chế tài sản - phân phối lợi ích. Trên cơ sở đó, bài viết làm rõ hệ thống chức dịch trong làng, các quy định thưởng - phạt, cùng các nghi lễ quan trọng như tế cầu phúc, hôn lễ, tang lễ và hiếu dưỡng. Đồng thời, nghiên cứu cũng phân tích cách thức tổ chức sinh kế của cộng đồng như nghề chài lưới, buôn bán, cũng như các quy tắc phân bổ, đóng góp và lệ làng trong việc xử lý công việc chung. Những yếu tố này phản ánh rõ nét tinh thần tự quản, đặt trọng tâm vào nghĩa làng xóm và đạo lý cộng đồng. Qua nghiên cứu cho thấy, Hương ước xã Như Áng không chỉ là một văn bản quy ước mang tính làng xã, mà còn là tấm gương phản chiếu cơ cấu tự trị với đầy đủ nề nếp, kỷ cương, lễ luật, đạo lý và phép tắc của một cộng đồng cư dân nông thôn vùng đồng bằng xứ Thanh đầu thế kỷ XIX, góp phần nhận diện rõ diện mạo thiết chế làng xã cổ truyền trong lịch sử xã hội Việt Nam.